Pierwszy zapis dotyczący spalenia grodu Straisberg przez Jaćwingów odnotowany został w kronice Piotra z Dusburga w 1263 r. Drugi zapis o ataku Litwinów na osadę Brodnicę pochodzi z 1298. Zdaniem historyków pierwsza wzmianka dotyczy raczej strażnicy zakonnej nad jeziorem Strażym, a druga umocnień w rejonie Żmijewa, zatem niekoniecznie muszą odnosić się do osad na terenie dzisiejszego miasta. Ziemie na lewym brzegu Drwęcy, ziemia michałowska, stała się własnością zakonu krzyżackiego w 1303 (książę kujawski Leszek oddał ziemie michałowskie Krzyżakom w zastaw za uzyskaną pożyczkę, Krzyżacy ostatecznie wykupili je od książąt kujawskich w 1317). Budowa zamku w Brodnicy rozpoczęła się w 1305 r.

Prawa miejskie Brodnica uzyskała na prawach chełmińskich. Pierwszy zapis dotyczący miasta Brodnicy pochodzi z 1298, pod datą 29 IX kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga zanotował, iż oddział 140 Litwinów zaatakował osadę Brodnica. Natomiast pierwsza wzmianka dotycząca budowy kościoła św. Katarzyny pochodzi z 1310.

Miasto od zachodu w latach 1738–1745 na rysunku Georga Friedricha Steinera

Po raz pierwszy jako „civitas” – a więc miasto, lokowane na prawie niemieckim – Brodnica była wzmiankowana w 1317. W 1320 rozpoczęto budowę podwójnego pasa murów otaczających miasto, realizacja ich została zakończona wraz z budową głównych bram miejskich: Mazurskiej i Chełmińskiej (zwanej również Kamienną), w 1370. Najprawdopodobniej w 1305 rozpoczęto budowę zamku krzyżackiego, pierwszą fazę budowy zamku zakończono około 1339. Trzy dni przed Małgorzatą [tj. 13 lipca] 1388 r. (…) był tak duży deszcz na obszarze Prus, że na skutek powodzi m.in. w Brodnicy zostały zniszczone młyny^[9]. W 1415 budowniczy Mikołaj Fellenstein dokonał przebudowy fortyfikacji zamku. Początkowo władzę w mieście sprawował wójt. Około 1343 powołana została rada miejska wraz z burmistrzem. Rozwój miasta był pomyślny. W 1380 zbudowano szpital i kościół św. Ducha w pobliżu bramy Grudziądzkiej. Pod koniec wieku ratusz, częściowo rozebrany w 1868, którego pozostałości przy trójkątnym rynku zachowały się do dzisiaj.

W 1466 Brodnica wraz z Prusami Królewskimi weszła w skład Polski. W 1481 r. starostwo brodnickie od Kazimierza Jagiellończyka za 4500 guldenów otrzymał Franciszek Gliwicz szlachcic małopolski herbu Starykoń.

W latach 1553 i 1661 miasto zostało zniszczone podczas pożarów.

Królewna Anna objęła brodnickie starostwo w 1605 roku i mieszkała tu do śmierci w 1625 r. Głównym powodem opuszczenia przez Annę dworu królewskiego w Krakowie było jej protestanckie wyznanie. Ponieważ w odróżnieniu od swojego królewskiego brata Zygmunta III Wazy – gorliwego katolika, była oddaną luteranką co powodowało częste niesnaski na dworze, którego nie cechowała szeroko pojęta tolerancja religijna. Jej wybór co do miejsca przenosin, w którym mogłaby bez przeszkód żyć i głosić swoje poglądy padł na Brodnicę, w której jeszcze dwa lata wcześniej żył i tworzył znany polski działacz protestancki Erazm Gliczner pisarz i reformator religijny, pedagog jeden z twórców zgody sandomierskiej z 1570 r.

Anna Wazówna była osobą inteligentną i gruntownie wykształconą. Stworzyła w Brodnicy silny ośrodek intelektualny szczycący się tolerancją religijną. Na brodnickim dworze gościła uczonych i pisarzy, których była gorliwą i hojną protektorką^[10].

Od 1772 Brodnica leżała w granicach Prus, w latach 1806–1815 należała do Księstwa Warszawskiego, następnie znów do Prus i (od 1817) Prus Zachodnich. Do Polski powróciła po okresie zaborów w 1920 na mocy traktatu wersalskiego.

15 sierpnia 1920 roku w wyniku kontrofensywy wojsk bolszewickich Brodnica zostaje zdobyta. Przez trzy sierpniowe dni miasto pozostaje pod ich okupacją. 18 sierpnia dochodzi do bitwy pod Brodnicą, w wyniku której dzięki poświeceniu żołnierzy wielkopolskich i pomorskich dowodzonych przez płk. Witolda Aleksandrowicza i rtm. Ignacego Mielżyńskiego miasto zostaje wyzwolone a wojska 12 Dywizji Strzeleckiej okupujących miasto pokonane.

We wrześniu 1921 miasto liczyło 11 903 mieszkańców^[11]. W XX-leciu międzywojennym Brodnica zostaje miastem garnizonowym na terenie którego stacjonuje 67 Pułk Piechoty. Z powodu bliskości granicy z Niemcami staje się także miastem pogranicza.

W pierwszych dniach września 1939 Brodnica znalazła się pod okupacją niemiecką. Miesiąc później miasto wraz z całym powiatem zostały wcielone do Rzeszy jako część rejencji kwidzyńskiej Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. Lucyna Langer szacuje, iż w latach 1939–1945 Niemcy zamordowali ok. 650 mieszkańców powiatu brodnickiego, przy czym 1/5 ofiar miała pochodzić z samej Brodnicy. Stefan Bilski oceniał z kolei liczbę zamordowanych na ok. 1000^[12]. Najwięcej ofiar pochłonęła tzw. akcja politycznego oczyszczania terytorium przeprowadzona jesienią 1939. Niemcy aresztowali wówczas ok. 450–500 mieszkańców Brodnicy i okolicznych miejscowości. Większość z nich została następnie rozstrzelana w lesie koło majątku Birkenek (Brzezinki) w gminie Zbiczno^[13].

Okupację niemiecką zakończyła ofensywa Armii Czerwonej, której oddziały zajęły Brodnicę w dniu 23 stycznia 1945. Żołnierze sowieccy dopuścili się w mieście szeregu rabunków i zniszczeń. W pierwszych miesiącach 1945 roku miasto stało się siedzibą sztabu 2 Frontu Białoruskiego dowodzonego przez marsz. Konstantego Rokossowskiego^[14]. Wiosną 1945 z miasta i powiatu aresztowano, a następnie deportowano do łagrów blisko 700 osób – w tym licznych Polaków zmuszonych do podpisania volkslisty oraz zatrzymanych przez NKWD przedstawicieli inteligencji^[15].

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Brodnica#Historia